O novoj zbirci poezije Darka Cvijetića
Masovne razglednice iz Bosne
Piše: Alan Pejković
Veličina slova:

Photo: Todor Skakić
Nakon masovnih grobnica živimo sa "tišinama u grlu" srećuci naše "školske iz čaršije" koji su "zbog dometa Facebooka zaboravili minobacače". Osjećaj "svejednosti" koji čini da se "muha može čuti u nama" također čini da svi postajemo "insekti" što "sakupljaju mrtve dječake u teglice". A sve tako isto, identična boja naših krvi i dominacija crva, zadnjih sudija s kojima se suočavamo i koji "ne dijele ljude po vjeri... nego po sandučnoj muci do njih"

Razglednice su tu da uhvate onaj specifični momenat koji pokušavamo prenijeti našim najdražim sa neke turističke destinacije na kojoj smo se obreli. Najčešće tražimo one sa najefektnijim slikama, obično utopljenim u blještavilo svjetala ili u opću veselost plaža, potom našaramo par fraza o tome kako je sve divno, i pošaljemo ih negdje daleko od mjesta na kojem smo trenutno. Kada se nađu u rukama naših voljenih, ovi mali kuriri pažnje i foliranja u jednoj kompaktnoj smjesi, kokteli idealiziranih slika i naših, manje ili više toplih ali čecto probranih riječi, postaju sredstvo pomoću kojeg smo mi dinamički premostili i prostor i vrijeme i dočarali nekom drugom naš doživljaj nekog grada ili osunčane morske obale.

Masovne grobnice su, pak, statički monument zločinaštvu. Vrijeme i prostor su ovdje sitno izmrvljeni među grumenjem zemlje, smrt postaje provjerena glasina kroz svaki leš koji trune i sve što nam ostaje su riječi kojima bilježimo to što kasnije nazivamo historijom. Ili poezijom. Već u naslovu pjesničke zbirke Masovne razglednice iz Bosne pjesnika i pozorišnog djelatnika Darka Cvijetića, naznačeno je stapanje motiva masovnih grobnica i razglednica, naizgled nespojivih motiva u normalnom svijetu.

Cvijetićeva zbirka, četvrta pjesnička u njegovoj umjetničkoj karijeri, bi u normalnoj državi bila bar omanji kulturni događaj. Kako je Bosna i Hercegovina daleko od bilo kakve slične kategorizacije, Cvijetiću je trebalo dugo da nađe izdavača. Kako se radi o izvanrednom djelu antiratnog modusa, tegobnom, bolnom, zahtijevajućem i nadasve originalnom, stavljanje zbirke na "čekanje," i nije osobito iznenađujuće. Narodima treba još poezije o bezgrješnosti sopstvene kolektivne svijesti ili pak, jeftinih srceparajućih naduravanja voli me-ne voli me, koja idu od kafanskog štiha sijedih pjesničkih glava zaburenih u prazne čaše pa sve do ružičastih izlaganja nadobudnih pjesnikinja koje konstantno otkrivaju svijet. Svijet u kojem Darko piše i boravi je drugačiji. Preplavljen bolom koja traži suočavanje, to je svijet u kojem

Psi uz graničare civiljuju.
U masovnim grobnicama
Klupe su sve praznije.

Svijet u kojem dođeš na rat kao na čaj u pet," u kojem "ništa ne pomaže rečenicama," zemlja koja "se okreće da ne kapamo gore" krv našu, taj nikad sasvim potrošeni nusprodukt ratova.

Masovne razglednice iz Bosne će aterirati u vaše srce sasvim neočekivanom putanjom. Antiratnost zbirke, njen sačuvani, usparani individualni humanizam, kategorija koju danas pokušavaju preoteti etnički kolektiviteti u svom vrištanju bez dna, je, čini mi se, neponovljiva u smislu svoje jedinstvenosti, orijentacije prema boli, gledanja u oči svih nemani koje su još uvijek oko nas u medijskoj igri nezavršenosti balkanskih ratova. Potraga za nebom, metafizička i bolna, postaje otežana danas, u ovom svijetu koji smo naslijedili sa pečatom ratnih zločina, jer kako Cvijetić kaže:

Koliko neba treba -
Ako ga i oni traže
Koji su skrivali grobišta?

Nakon masovnih grobnica živimo sa "tišinama u grlu" srećuci naše "školske iz čaršije" koji su "zbog dometa Facebooka zaboravili minobacače". Osjećaj "svejednosti" koji čini da se "muha može čuti u nama" također čini da svi postajemo "insekti" što "sakupljaju mrtve dječake u teglice". A sve tako isto, identična boja naših krvi i dominacija crva, zadnjih sudija s kojima se suočavamo i koji "ne dijele ljude po vjeri... nego po sandučnoj muci do njih."

Jezička kompleksnost ove poezije se reflektira ne samo u Cvijetićevom izvrsnom smislu za stvaranje novih riječi, pletenje efektnih kovanica, ili pak u čestoj neočekivanosti njegovih snažnih poetskih slika već i u čistom poigravanju sa jezikom, tim oruđem i punoće i praznine, ali svakako možda jedinim oruđem i oružjem koje nam omogućava preživljavanje. Jezikom danas stapamo čistotu snijega, taj istrošeni simbol nevinosti sa zlom koje u njemu skriveno obitava:

Pa hulja pa hulja
Pahulja
Pa snijeg.

Uzaludno bi bilo nabrajati Cvijetićeve jezičke inovativnosti na mikro-nivou ove zbirke, riječi kao što su buncizam, napraporen, prstokršje, mrazarije, otišlost, nedogodiv, samsao se Kafka i sličnih originalnih tvorevina kojima ova zbirka pršti, jer se radi o pjesmotvorju koje podjednako dobro funkcionira i na nivou pojedinačnog stiha, ali i cjeline koja, maljevski snažno ali i klinički precizno, razara ljudsku nevinost iz perspektive postzločinackog svijeta. U zbirci, dakle, postoji čitav niz nezaboravnih stihova, da si dopustim mrvicu patetike, koji funkcioniraju unutar svojih pjesničkih cjelina, ali ostaju prvenstveno zapamćeni i po snazi individualne poetske slike, kao recimo kad Cvijetić povezuje poznatu situaciju iz Crvenkapice sa ratnim kontekstom:

Kako su ti kako su ti
Velike oči
Rekla je snajperisti.

Ili, drugi primjer, stara brojalica iz djetinjstva koja u užasu rata nenadano poprima obrise potpune morbidnosti:

O mrak...
Sava raka tini.
Bija baja.
Tamna
Sava raka.
Tini bija
Tika taka bum.

Iako su i tematski i na nivou vokabulara sve pjesme zbirke uvezane i prožimaju se stvarajući originalno pjesničko tkivo koje vrišti svojom antiratnošću, postoje ovdje i pjesme koje, bar naizgled, iskaču iz tematskog koncepta, ali koje nisu nimalo manje bolne zbog toga, kao što je to slučaj sa pjesmom Preplišani medo, potpuno nevjerovatno, u poetskom smislu, uspjelom vinjetom o dječijoj bolesti, tragedijama mladih života koji se gase zbog proizvoljnosti sudbina koje su nam dodijeljene. Ova pjesma, i još nekoliko njih, će vam se urezati ne samo u moždane vijuge, već predstavljaju onaj dio Cvijetićevih stihova pri čijem čitanju će vam "riječi ," sasvim polako, i sasvim neminovno, "ucurivati u oči". Razgranatost prenesene boli, moćna a kapilarno sitna, djeluje kao koheziona sila u Cvijetićevom mračnom univerzumu. Istovremeno je taj mrak nabijen suptilnom toplinom.

Ako postoji išta što bi se ovoj zbirci moglo prigovoriti, to je, vjerovatno, pjesnička tendencija da postavi nivo apstrakcije u pojedinim pjesmama previsoko, čak i za uvježbane i pripremljene čitateljke i čitatelje. Ipak, više od svega, ova zbirka kao "rafalski razmak među mecima" opominje na vezu između razglednica i masovnih grobnica. Jer, šta zapravo još reći o zločinima nakon ovog Cvijetićevog stiha iz pjesme O pasjim sinovima, Borise Davidoviču:

Prvo je njoj kazao
Kako ima duboke oči.
Kasnije se nama kleo
Da su mu to
Najdublje
Izvadene oči.

Uvijek je, kako Cvijetić kaže, "godinu dana od nečije smrti".

* Tekst preuzet sa prijateljskog Marginalca

OSMANLIJSKO CARSTVO

OSMANLIJSKO CARSTVO

Osmanlijsko carstvo je započelo kao vrsta "pokrajinske begovine" (na turskom, uç beyliği), ili "grofovije“ unutar Seldžučke države u Anadoliji, poznate kao Rumski sultanat iz 13. veka, kada je, prema predanju, Osman I (1299. g.)proglasio nezavisnot svoje begovine i postao pročelnik Osmanlijskog carstva.
Uspon (1299–1453)
Uspon carstva je definisao držvu i dao joj karakter i pečat. Osmanlije su definitivno zauzele svoje mesto u istoriji zahvaljujući Mehmedu II Osvajaču.
Osvajanjem Konstantinopolja, jedna od prvih stvari koju su muslimanski Turci učinili je bila promena imena grada, koji je od sada postao poznat kao "Istanbul".
Osman I se smatra osnivačem carstva, po kojem je ono i nazvano; Osman je bio prvi beg ("bey") koji je proglasio nezavisnost Osmanlijskog carstva. Dok su se druge turske "begovine" međusobno borile, Osman je prošio granice carstva dalje prema Bizantiji. Za vreme njegove vladavine, prestonica je premeštena u Bursu, grad u severozapadnoj Anadoliji. Osman je iskovao prvi novčić sa svojim imenom na njemu, time pokazujući poverenje koje je stekao.
Mehmed II Osvajač imao je svega 22 godine kad je postao sultan; on je bio poznat kao naobraženi ratnik. Svoju vojnu sposobnost je pokazao osvajanjem Carigrada. Mehmed je takođe uživao punu podršku carstva, što mu je pomoglo pri reorganizaciji državne strukture i vojske.
Širenje (1453–1683)
Jačanje osmanlijske sile može se podijeliti na dva karakteristična perioda. Prvi period označava stabilna osvajanja i uspon - od zauzimanjaKonstantinopolja, 1453, do smrti Sulejmana Veličanstvenog, 1566. Bio je to period zapanjujućih postignuća Osmanlijskog carstva. Nakon osvajanja Konstantinopolja, Osmanlije su porazili Srbe u Kosovskoj bici, 1389, što je utrlo put daljem širenju u Evropu.
Sultan Mehmed II. pripojio je područje Bosne Osmanlijskom carstvu 1463. godine.
Sultan Selim I Mrgodni (1512-1520), proširio je istočne granice carstva, poražavanjem safavidske Persije u Bici kod Čaldirana, 1514, i osnivanjem mornarice na Crnom moru. Selimov naslednik, Sulejman Veličanstveni će još dalje proširiti carstvo i njegovu moć. Nakon osvajanja Beograda, Sulejman osvaja Mađarsku u Bici kod Mohača, marširajući pravo do pred zidine Beča, 1529. (Kao što će se kasnije pokazati, bio je ovo krajnji domak Osmanlijskog carstva, nakon kojeg više nije bilo moguće dalje napredovati.) Na Istoku, suni sultan i halifa Sulejman je od iranskih šiita oduzeo Bagdad, 1535, omogućavajući Osmanlijama kontrolu nad Bliskim Istokom.
Tokom ovog perioda, vešti arhitekta i inženjer bio je čuveni Mimar Sinan, tj. "Arhitekt Sinan," koji je bio član Selimove inženjerske ekipe. Kasnije je Sinan je unapređen u glavnog arhitektu što mu je dalo privilegiju da dizajnira, razvije i nadogradi osvojene gradove, zasnivajući se na gradskom planu.
Svoje Zlatno doba Osmanlije su dostigle za vrijeme vladavine Sulejmana Veličanstvenog.
Do okončanja 230 godina fantastičnog uspona doveo je kraj širenja u Evropi. Opsada Beča nije vodila osmanlijskom širenju u Nemačku. Turci su stigli do Beča u odgovoru na mešanja austrijskih Habsburgovaca u pitanja Mađarske. No, ovo je neke od osmanlijskih prijatelja pretvorilo u neprijatelje. Katolički papa je čak zanemario svoje sekularne interese da bi pozvao na opšti Krstaški rat protiv Osmanlijskog carstva. Tokom narednih nekoliko desetina godina, Osmanlijsko carstvo je postalo ne samo osvajačka sila, nego i oruđe u evropskoj politici.
Stagnacija (1683–1827)
Više od vek i po posle Sulejmanove opsade, u Bici kod Beča, 1683, Osmanlijsko carstvo je izgubilo svoje uporište u Evropi. 1699, po prvi put u svojoj istoriji, Potpisivanjem Karlovačkog mira Osmanlije su priznale da austrijsko carstvo može potpisati sporazum na ravnoj nozi. Ovome je između ostalog prethodio gubitak zemlje koja je bila u osmanlijskim rukama cela dva vijeka. Nakon ovih događaja, Osmanlijskim carstvom su vladali sultani koji nisu bili ravni Mehmedu II, Selimu I i Sulejmanu I.
Tokom perioda stagnacije, Osmanlije su oslabili ratovi, posebno oni protiv iranskih šiita, Litvansko-poljske kraljevine, Rusije i Austro-Ugarske. Osmanlije su uspjele da poraze Ruse u Bici kod Pruta, 1712, i Austrijance, 1736, ponovo zauzimajući prethodno izgubljene teritorije u Evropi. Kasnije, u Krimskom ratu, Osmanlije će stupiti u savez sa Britancima i francuzima da bi porazili Ruse.
Požarevački sporazum je dao daha kratkom miru, koji je uslijedio između 1718–1730.
Promene u osmanlijskoj politici prema Evropi su već davale vidne znakove. Carstvo je počelo da utvrđuje gradove širom Balkana, koji će postati bedemi odbrane od ekspanzionističkih namera Evropljana. Zavedene su dodatne javne mere poput smanjenja poreza, poboljšanja javnih odnosa, uspostavljanja konzularnih predstavništava i prvih građanskih investiranja u industriju. Bio je to period poznat pod romantičarskim imenom "doba lala" (na turskom, lale devri), po čuvenim raskošnim vrtovima lala u kompleksu carigradskog dvora.
No, naučni napredak Osmanlija pred zemljama Evrope je u međuvremenu znatno opao, dok su evropljani ubrzali svoja naučna dostignuća širom ovog kontinenta. Osmanlijsko carstvo nije bilo u tehnološkom koraku sa svojim evropskim takmacima, što se ubrzo pokazalo poraznim.
Austrija i Rusija su dobile ratove i teritorije, dok su oblasti osmanlijskog carstva kao što je Egipat faktički iako ne i formalno postale nezavisn. Tokom ovog perioda, koji se poklapa s početkom vladavine sultana Selima III (1789-1807), poduzeti su napori ka modernizaciji sistema. No, mnoge od reformi koje je ovaj sultan pokušao da zavede kako bi revitalizirao carstvo, zakočile su konzervatne snage širom Osmanlijskog carstva, bilo kao religiozni kadrovi ili kao korumpirani janičari.

Propadanje (1828–1908)

Sa propadanjem Carstva poklopili su se procesi reorganizacije i transformacije u svim vidovima života Carevine, dakle ne samo u životu Turaka Osmanlija, nego i ostalih podanika unutar ove ogromne države.
Tanzimat je bio period reformi koje su trajale od 1839-1876. Tokom ovog perioda oformljena je moderna vojska i reformisan bankovni sistem, dok su moderne fabrike zamenile zanatska udruženja tipa. Ekonomski, Carevina je vodila muku kako da evropskim bankama otplati dugove, dok je vojno imala problema da se odbrani od strane okupacije (Egipat je, na primjer, 1798. okupirala Francuska, dok su Kipar zauzeli Britanci, 1876).
Osmanlijsko carstvo je prestalo ulaziti samo u konflikte i počelo sklapati saveze. Sklopljeni su mnogi savezi sa zemljama kao što su Francuska, Holandija, Velika Britanija i Rusija. Kao
primer može se navesti Krimski rat, u kome su se Britanci, Francuzi, Osmanlije i drugi, ujedinjeni u alijansu, borili protivi carske Rusije.
Od svih ideja koje su Osmanlije usvojile sa zapada, najuticajnija ideologija je bila etnički nacionalizam, ili kako se u to vrijeme zvao, religija modernog svijeta. Nisu Osmanlije imale posla sa etničkim nacionalizmom samo u granicama svog carstva, nego i van njih. Pobune su imale veliki uticaj na mnoge grupe tokom 19. veka. Tvrdi se da su ove pobune odredile put kojim su Osmanlije morale krenuti tokom 20. veka, ali je retorika o razlozima pobuna u 19. veku oštro podjeljena. Osmanlije tvrde da se izvor međuetničkim konfliktima treba tražiti u njihovoj dinamici koja je podržavala konflikte sa skrivenim ciljevima. U periodu pada carstva su ostvarena mnoga dostignuća, kao što je organizacija ekonomije, vojske, komunikacije itd. Međutim, slaba Osmanlijska država nije bila u stanju da eliminiše nadolazeće posledice etničkih pobuna.
Mladi Turci su bili grupacija Osmanlija koji su bili obrazovani na zapadnim univerzitetima i koji su verovali da konstitucionalna monarhija može ublažiti socijalno nezadovoljstvo u Carstvu. Međutim, kroz vojni udar, İttihat ve Terakki Cemiyeti je prisilio sultana Abdulaziza da napusti svoj tron u korist Murata V. Međutim, Murat V se pokazao mentalno bolesnim pa je skinut s vlasti nakon nekoliko meseci. Princ Abdulhamid je pozvan da preuzme vlast pod obećanjem da proglasi konstitucionalnu monarhiju, što je on i učinio 23. novembra 1876. Ustav je nazvan Kanun-i Esasi na turskom (Osnovni Zakon).

Raspad (1908–1922)
Raspad je počeo ustoličenjem Druge ustavotvorne vlade.
Pred kraj 19. veka stvorene su tri nove balkanske države, Srbija, Bugarska i Grčka, koje su, zajedno sa Crnom Gorom, tražile dodatne teritorije unutarAlbanije, Makedonije i Trakije, prostranih oblasti pod turskom upravom. Ovo je bio jedan od uzroka Balkanskih ratova, 1912-1913. U početku, ove su države, ohrabrene Rusijom, potpisale niz sporazuma iz 1912: Srbija i Bugarska, u martu, a Grčka i Bugarska, u maju iste godine. Crna Gora je potom potpisala sporazume sa Srbijom i Bugarskom, u oktobru 1912. Srpsko-bugarski sporazum je izričito zahtevao podelu Makedonije, što je dovelo do Prvog balkanskog rata, da bi ubrzo potom usledio Drugi balkanski rat.


U konačnom pokušaju zadržavanja vlasti i povraćaja barem nekih od izguljenih teritorija, osmanlijski trijumvirat, pod vođstvom Enver Paše, je stavio Osmanlijsko carstvo na stranu Centralnih sila. Na početku Prvog svetskog rata, carstvo je imalo izvesnog uspeha. Saveznici, u čijim su redovima bile i ANZAK snage, su poraženi u Bici kod Galipolja. Na Kavkazu, Osmanlijsko carstvo je poraženo u nizu bitaka, tako da su Rusi osvojili Trabzon, na Crnom moru, i Erzurum i Van, u severoistočnoj Anadoliji.
Na kraju Prvog svetskog rata, Saveznici su, udruženi sa Arapima i Jermenima, konačno porazili Osmanlije, nakon čega su osmanlijske teritorije pripojene novonastalim državama i protektoratima. Tajnim sporazumima je usledio Sporazum u Sevru (Sèvres), koji je sa Saveznicima potpisali predstavnici sultana Mehmeda VI. Međutim, sporazum nikad nije stupio na snagu jer ga nisu priznali članovi turskog republikanskog pokreta, na čelu s Kemalom Atatürkom. Republikanci su iskoristili ovu priliku da proglase punopravnu novu vladuTurske, time zamjenjujući monarhiju, sa sedištem u Istanbulu, sa republikom, premještajući vladu i glavni grad u Ankaru, u srednjojAnadoliji.
U 2. polovini XVIII i 1. polovini XIX veka Otomanska imperija je bila zauzeta obrambenim ratovima protiv Austrije i Rusije te protiv ustanaka u balkanskim zemljama. Ujedno je ovo razdoblje duboke unutrašnje, prvenstveno ekonomske krize, koju turska uprava nastoji svladati, ali mere koje u tu svrhu bira ili nisu bile pogodne, ili nisu bile dovoljne, ili ih vlada nije bila u stanju provesti. Zbog toga ta država nezaustavljivo ide k svom rasulu.
Pokušajmo to pobliže objasniti. Već od početka Turska je bila osvajačka država. Za nju je ratni plen bio bitan: njime je ona plaćala i nagrađivala svoje borce a on je ujedno omogućavao da se oni koji se nalaze na višem položaju mogu odavati raskoši i uživanju. Dok je bilo uspešnog osvajanja, vojska je bila zadovoljna a porezi za podanike bili podnošljivi, pa je vladao relativno miran poredak. Tako je to bilo u XV i XVI stoleću pa i na početku XVII. Kad su prestala osvajanja, kad su ratovi za Turke donosili državi gubitke, pojavili su se u državnoj blagajni strahoviti manjkovi pa turska uprava nije imala čime plaćati vojsku i podmirivati ostale državne troškove. Da se domogne novca, država je pribegavala sve većem i većem oporezovanju stanovništva, pa tako porezi postaju sve teži, sve raznovrsniji i brojniji. Normalno bi bilo da poreska opterećenja snose svi građani srazmerno svojoj ekonomskoj snazi. U Turskoj je, međutim, vojnički stalež (janjičari i spahije ) bio od ovih tereta izuzet; u gradovima su se trgovci i obrtnici domogli janjičarskih povlastica prostim upisivanjem u njihovu organizaciju ili time što su bili posednici čifluka. Sav teret, prema tome, spao je gotovo isključivo na seljake. Oni nisu bili u stanju platiti porez pa su se morali zaduživati, uz visoke kamate. To je bio siguran put do gubljenja vlastitog poseda - da postanu kmetovi s vrlo teškim obvezama (besplatni rad begu na njegovu zemljištu, besplatno popravljanje tvrđava i puteva, dovoženje hrane, oružja i municije i za vojsku i sl.). Istina, Otomanska imperija je krajem XVIII veka pokušala obvezati i povlaštene slojeve na plaćanje poreza (Mustafa III. g. 1765) ali su se oni tome snažno oduprli. Ubiranje poreza vlast je poveravala zakupnicima (haračlijema), čije su metode ubiranja poreza stvarale dodatni otpor stanovništva.
To je dovelo do niza pobuna u turskim provincijama, njihovog osamostaljivanja, smanjivanja područja Otomanske imperije i njene definitivne propasti, a na njenim temeljima do nastanka moderne Turske države republikanskog tipa.

***
Turska je danas demokratska, sekularna, unitarna, ustavna republika čiji je politički sistem . utemeljio 1923. godine Mustafa Kemal Atatürk. Od tada se politika države počela okretati zapadu, tako da je Turska danas članica mnogih zapadnih organizacija kao što su Veće Evrope, NATO, OECD i OEBS. Turska je 2005. počela pregovore za članstvo u Evropskoj uniji. Istovremeno država održava i pojačava svoje političke i privredne odnose s istočnjačkim zemljama.
.